آیا ایران در آستانه واردات بنزین قرار دارد؟!
افزایش مصرف بنزین؛ تهدیدی برای امنیت اقتصادی کشور

میثم قدیری
مدیریت مصرف انرژی یکی از موضوعاتی است که راجع به آن قانونگذاری و سیاستگذاری شده اما در اجرا با مشکل مواجه است. نمونه بارز آن خیز مصرف بنزین با کمرنگ شدن محدودیتهای کرونایی در کشور است که از ابتدای سال ۱۴۰۱ شاهد آن بوده ایم.

اقتصاد انرژی-  پرسش اینست که با روند شتابان مصرف بنزین در کشور آیا باید دست به واردات بزنیم یا پالایشگاه بسازیم؟ به نظر می رسد مدیریت مصرف و تقاضا پاسخ پرسش است. در این گزارش، با بررسی میزان مصرف بنزین کشور، ظرفیت پالایشی موجود، ارزآوری صادرات بنزین، پیامدهای افزایش مصرف بنزین بر اقتصاد کشور مورد ارزیابی قررا گرفته است.
آیا ایران تبدیل به واردکننده بنزین خواهد شد؟
جواد اوجی وزیر نفت پیشتر در آذر 1400 در نشست با سرمایه‌گذاران شرکت‌های پتروپالایش گفته بود: «اگر کرونا نبود شاید مصرف بنزین در کشور بیش از ۱۲۰ میلیون لیتر در روز بود در حالیکه تولید آن ۱۰۶ میلیون لیتر در روز است». به گفته اوجی «در چند سال اخیر برای افزایش ظرفیت پالایش کشور سرمایه‌گذاری نشده و طرح‌ها به بهره‌برداری نرسیده است. اگر طرح‌هایی که در این زمینه باید اجرا شوند، زمین بمانند دغدغه‌ای که امروز برای کسری گاز وجود دارد به مرور وارد حوزه فرآورده‌ها هم می‌شود. ادامه این وضع منجر به این خواهد شد که ظرف دو تا سه سال آینده نصف مصرف از طریق واردات تامین شود، زیرا “ظرفیت پالایشی کشور تعریف چندانی ندارد و مصرف در بخش حمل و نقل و استفاده در صنایع و نیروگاه‌ها افزایشی است”. اوجی سپس در اسفند پارسال اظهار داشت: با تدابیر وزارت نفت شاهد واردات بنزین و گازوئیل در سال آینده نخواهیم بود.
در هیمن حال، میزان مصرف روزانه بنزین در نیمه نخست خرداد امسال به ۱۰۲میلیون لیتر رسید و شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی برآورد کرده میانگین مصرف بنزین در سال‌جاری به روزانه ۹۵میلیون لیتر برسد. در سال ۱۳۹۹ متوسط مصرف معادل ۷۶ میلیون لیتر در روز بود که این رقم در سال ۱۴۰۰ به ۸۶ میلیون لیتر در روز رسید.
به گفته سعید مداح مروج، مدیر هماهنگی و نظارت بر عملیات شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی میزان تولید و مصرف بنزین کشور هم اکنون به حالت سر به سر رسیده، اما در حال حاضر برنامه‌ای برای واردات بنزین وجود ندارد و باید این وضعیت را از طریق مدیریت مصرف اصلاح کرد. اگر این شرایط اصلاح نشود ممکن است سال آینده شاهد واردات بنزین باشیم.
شایان ذکر است که طی هشت سال گذشته با بهره‌برداری از پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس و همچنین نوسازی پالایشگاه‌های قدیمی، ایران توانست حجم تولید بنزین را افزایش دهد اما با پایان محدودیت‌های کرونایی و افزایش سفرها به‌ویژه با خودروهای بنزینی، دوباره روند مصرف توانست از تولید گوی سبقت را برباید. پیش‌بینی می‌شود که از ابتدای سال 1402، میزان تولید و مصرف بنزین به یکدیگر و به روزانه 105 میلیون لیتر برسد.
توسعه ظرفیت پالایشی؛ شاید وقتی دیگر
ایران تا قبل از سال 1398 واردکننده بنزین بود ولی از 1398 تا 1400 تحت تاثیر سه عامل 1-بهره‌برداری از سه فاز پالایشگاه ستاره خلیج فارس در بهمن 1397 به میزان روزانه 40 میلیون لیتر، 2-اصلاح قیمت بنزین در آبان‌ماه 1398 که میزان مصرف بنزین را تا سقف 25 میلیون لیتر در روز کاهش داد و 3-شیوع کرونا که بر کاهش مصرف بنزین در کشور اثرگذار بود، توانست به جمع صادرکنندگان بنزین و سایر فرآورده‌های نفتی بپیوندد، اما در صورت تداوم روند فعلی، از سال‌های بعد مجبور به واردات بنزین و گازوئیل خواهیم بود.
شایان ذکر است که از میان 10 پالایشگاه کشور (آبادان، شازند، اصفهان، بندرعباس، تهران، شیراز، کرمانشاه، لاوان، تبریز)،هفت پالایشگاه قبل از انقلاب ساخته شد و دو پالایشگاه شازند و پالایشگاه بندرعباس در سالهای 1376-1372 و سه فاز پالایشگاه ستاره خلیج فارس هم در سالهای 1397- 1396 مورد بهره برداری قرار گرفته است. تا پیش از بهره برداری از پالایشگاه ستاره خلیج فارس از سال 1392 تا 1396، بیش از ۱۲ میلیارد دلار واردات بنزین که پاشنه آشیل ما در شرایط تحریم بود، داشتیم که اگر این سرمایه، صرف زیرساخت می ‌شد، خیلی به صنعت نفت و اقتصاد کشور کمک می کرد.
در همین حال طرح افزایش ظرفیت پالایشگاه های میعانات گازی و نفت خام با استفاده از صندوق توسعه ملی و سرمایه گذاری مردمی توسط مجلس قبل به تصویب رسید. منتها عدم حمایت و ارایه خوراک به مینی ریفاینری ها باعث شده که این حوزه نیز توسط بخش خصوصی توسعه نیابد. به گونه ای که سرمایه گذاران در ساخت پالایشگاههای کوچک، مجبور به اخذ استعلامات متعدد شده اند که باعث از دست رفتن زمان و طول کشیدن ساخت پروژه شده است.
مضافا پروژه های پالایشگاه های سیراف (ظرفیت 480 هزار بشکه در روز، نیازبه اعتبار 3 میلیارد دلاری)، بهمن گنو جاسک (ظرفیت پالایش 350 هزار بشکه در روز و نیازمند اعتبار 2.5 میلیارد دلاری)، خوزستان (180هزار بشكه در روز و نیازمند 3 میلیارد دلار اعتبار)، آناهيتا (ظرفیت پالایش 150 هزار بشکه در روز و اعتبار 12 هزار میلیارد تومانی)، شهريار (ظرفیت ۱۵۰ هزار بشکه در روز)، كاسپين (ظرفیت پالایش۳۰۰ هزار بشکه در روز)، فاز 4 ستاره خلیج فارس در روی کاغذ مانده، پیشرفت فیزیکی چندانی نداشته و برخی در حد نصب یک تابلو بوده و عملیاتی نشده اند و منتظر فایننس و تامین اعتبار لازم هستند.
ارزآری 3 میلیارد دلاری صادرات سالانه بنزین
میزان صادرات بنزین ایران، حدود 2 میلیون لیتر در هر روز است. میزان صادرات بنزین ایران در سال 1400 حدود 3 میلیارد دلار بوده است که یک رکورد بی‌نظیر محسوب می‌شود.
بنابراین، اگر به طور متوسط قیمت بنزین در سطح جهانی برابر 1.3 دلار به ازای هر لیتر باشد، خودروهای داخلی سالانه رقمی در حدود 11.7 میلیارد دلار بیش از حد جهانی مصرف می‌کنند! آمار و محاسبات نشان می‌دهند که خودروهای موجود در کشور سالانه 35 میلیارد لیتر بنزین مصرف می‌کنند؛ در حالی که با در نظر گرفتن استاندارد جهانی، متوجه می‌شویم که روزانه 25 میلیون لیتر (سالانه 9 میلیارد لیتر بنزین) اضافه‌تر می‌سوزد‌‌. همچنین اگر قیمت بنزینی ‌که هدر می‌رود را با قیمت جهانی (1.3 دلار به ازای هر لیتر) محاسبه کنیم، به عدد 351 هزار میلیارد تومان (با دلار 30 هزار تومانی) می‌رسیم که می‌تواند یارانه هر ایرانی را دوبرابر کند.
از طرفی، روزانه 16 میلیون لیتر بنزین از کشور قاچاق می‌شود و از این دو مورد می‌توان نتیجه گرفت که سالانه حجم زیادی بنزین را از دست می‌دهیم. به تخمین کارشناسان بورس انرژی روزانه حدود ۱۶ میلیون لیتر بنزین از ایران به کشورهای همسایه قاچاق می‌شود. این میزان هزینه‌ای 7200 میلیارد تومانی در هر ماه به اقتصاد ایران وارد می‌کند.
همچنین به استناد آمار اداره اطلاع رسانی انرژی آمریکا، چهار کشور همسایه ایران شامل ترکیه، عراق، پاکستان و افغانستان طی چند سال گذشته به طور متوسط، روزانه بیش از ۱۴۰ میلیون لیتر فرآورده نفتی (معادل 1.5 میلیون بشکه ظرفیت پالایشی در روز) وارد ‌کرده‌اند، به عبارتی سهم حذف شده ایران از بازار جهانی نفت می توانست صرف پالایش فرآورده ها در داخل کشور و صادرات آن به کشورهای همسایه شود و به نوعی جبران درآمدهای نفتی تحریم شده باشد. با توجه به تحریم ها، وقتی نفت به فرآورده تبدیل شود، کیفیت یکسان و استانداردی پیدا می کند و صادرات آن با توجه به شبکه توزیع مویرگی اش به آسانی ردیابی نخواهد شد و پول صادرات نیز می تواند از طریق ارز کشورهای همسایه و یا به صورت پایاپای تسویه شود. در نتیجه این روش باعث اشتغال، رونق تولید و اجتناب از خام فروشی نفت خواهد شد. مهم تر از همه وابستگی این کشورها به فرآورده های نفتی به عنوان یک مزیت مانع از اتخاذ سیاست های ضد ایرانی در شراط تحریم می شود.
موارد زیر باعث شده است که در مدیریت مصرف بنزین علیرغم وجود قوانین لازم، موفق عمل نکرده باشیم:
1-فاصله زیاد متوسط مصرف خودروهای بنزینی ایران با جهان: وابستگي بخش حمل و نقل کشور به مصرف بنزين و تنوع پايين نوع سوخت مصرفي در اين بخش، يكي از تهديدات امنيت اقتصادي کشور است. اين عامل، در كنار پديده‌هايي مانند آلودگي هوا ناشي از مصرف بنزين، موجب شده‌است كه بسياري از كشورها درصدد تولید خودروهای کم مصرف و یا يك سوخت جايگزين باشند. متوسط مصرف سوخت خودروهای بنزینی در ایران حدود 10 لیتر در روز است، در حالی‌که متوسط مصرف سوخت در کشورهای دیگر مانند آلمان و ژاپن 5.2 در انگلیس 3.5، در فرانسه 1.9، در کانادا 6.5 و در کشور آمریکا 7.3 لیتر در روز است. هر ده سال یک بار میزان مصرف سوخت در ایران دو برابر می‌شود؛ اما این نرخ رشد در مقیاس جهانی 1 تا ۲ درصد بیشتر نیست و میزان سوخت مصرفی جهان در حدود هر ۵۰ سال یک بار ۲ برابر می‌شود. یعنی ایران در مقایسه با میانگین جهانی تقریبا 3 برابر بیشتر سوخت مصرف می‌کند. ایران در حال حاضر روزانه 95 میلیون لیتر مصرف بنزین دارد، و با روند فزاینده مصرف و استمرار ساخت خودروهای غیراستاندارد و با توجه به عدم زیرساخت مناسب تولید بنزین وگازوئیل استاندارد، به زودی دوباره واردکننده بنزین خواهیم شد.
2-خودروی کم مصرف در اولویت دولت، خریدار و خودروساز ایرانی نیست. دولت سیاست تنبیهی و تشویقی خاصی برای تشویق خودروسازان برای ساخت خودروهای کم مصرف و کاهش مصرف سوخت ندارد و از طرف دیگر میزان مصرف سوخت نیز زیاد در اولویت مشتریان خریدار خودرو قرار ندارد.
3- دوگانه سوز کردن خودروها یا استفاده از CNG به عنوان سوخت: یک میلیون و 400 هزار خودروی عمومی طی 20 سال دوگانه‌سوز شده و 350 میلیون لیتر بنزین را صرفه‌جویی کرده است. اکنون با مصرف هر 23 میلیون متر مکعب گاز، در واقع 23 میلیون لیتر بنزین نیز صرفه‌جویی می‌شود و اگر این روند ادامه می‌یافت، همچنان در مصرف بنزین صرفه‌جویی می‌شد و منافع اقتصادی را به دنبال داشت.
4- استنکاف خودروسازان از اسقاط خودروهای فرسوده
5-مشکل صنعت خودروی ایران در ساخت موتورهای به‌روز درون‌سوز
6- اخذ مالیات از خودروهای پرمصرف: براساس تبصره ماده 3 که در قانون ساماندهی صنعت خودرو آماده است، دولت باید سازوکار جدیدی ایجاد کند تا از خودروهایی که بنزین بیشتری می‌سوزاند، عوارض و مالیات بیشتری نیز دریافت گردد. جزییات کامل‌تر عوارض خودروهای پرمصرف هنوز مشخص نشده اما مجلس، دولت را مکلف کرده تا حداکثر ظرف سه ماه از ابلاغ قانون ساماندهی بازار خودرو، جزییات این عوارض و چگونگی انجام آنرا در هیات وزیران به تصویب برساند.
7-خودروساز جهانی به دنبال صفر کردن آلایندگی، خودروساز ایرانی به دنبال کاهش مصرف سوخت: در حالیکه خودروسازان برتر جهانی به دنبال رساندن آلایندگی به صفر هستند، خودروسازان ایرانی تازه قرار است حدودا تا 4سال دیگر 1.4 لیتر از میانگین مصرف سوخت خودروهایشان کم کنند که تحقق آن باز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
سبد متنوع سوخت‌های جایگزین؛ راهکار عملی کاهش مصرف سوخت: البته تولید و توسعه خودورهای با مصرف کم بنزین نه به عنوان سوخت اصلی، در کنار توجه ویژه به سایر سوخت‌های جایگزین باعث کاهش مصرف بنزین و صرفه‌جویی و صادرات آن شده و همچنین تحکیم امنیت سوختی کشور را در بردارد. خودروهای برقی به سرعت در حال پیشرفت هستند و کم‌کم سوخت‌های فسیلی به طور کامل حذف خواهند شد. اما بازار کشور ما از این روند جهانی جا مانده و خودروهای داخلی روزانه 25 میلیون لیتر بیش از حد میانگین سوخت جهانی خودروها، می‌سوزانند. هم اکنون می توان نتیجه گرفت که با توجه به شرایط داخلی و بین المللی کشور، تنها راهکار عملیاتی ممکن “مدیریت مصرف و تقاضا” است که می تواند باعث نجات کشور از مصرف فزاینده بنزین باشد.